انواع ابزارهای بازار پول

ابزارهای مشتقه پیچیدگی‌ها و ریزه‌کاری‌های زیادی دارند و شاید استفاده از آن‌ها برای تازه‌کارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها می‌تواند ما را با جذابیت‌های بازارهای مالی آشنا کند و کمک‌مان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایه‌گذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایه‌مان را به حداکثر برسانیم

اوراق مشتقه

اوراق مشتقه، اوراقی هستند که ارزش آنها از ارزش دیگر دارایی‌ها مثل اوراق بهادار، نرخ بهره، کالای اساسی و شاخص اوراق بهادار مشتق شده است. مشتقات می‌توانند در یکی از دو بازار "بورس متشکل" و "بازارخارج از بورس" مبادله شوند.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی

[ویرایش]
در برخی از قرارداها دارنده قرارداد، مجبور است یا این حق را دارد که یک دارایی مالی را در زمانی در آینده بخرد یا بفروشد. به‌ جهت اینکه قیمت این‌گونه قرارداها از قیمت آن دارایی مالی مشتق می‌شود. از این‌رو این قرارداها را اوراق مشتقه می‌نامند.

[۱] فبوزی، فرانک و همکاران، مبانی بازارها و نهادهای مالی، ترجمه حسین عبده تبریزی، تهران، نیل، ۱۳۷۶، چاپ اول، جلد اول، ص۳۱.

به‌ عبارت دیگر علت نام‌گذاری این است که ارزش اوراق مشتقه از ارزش دیگر دارایی‌ها مثل اوراق بهادار، نرخ بهره، کالای اساسی و شاخص اوراق بهادار مشتق شده است. بازار ریسک و عدم اطمینان، یکی از امور جدانشدنی فعالیت‌های اقتصادی است. همه کسانی که مالک یک یا چند دارایی هستند و قصد انجام مبادله را دارند، با پدیده ریسک مواجه‌اند. گرچه برخی ریسک‌پذیر هستند؛ اما بیشتر انسان‌ها مایلند ریسک فعالیت‌های خود را به حداقل برسانند؛ هرچند سود کمتری نصیب آنان بشود. ناپایداری در قیمت نفت و همچنین کالاهای کشاورزی، نمونه بارزی از این نوسانات است. متخصصان مالی برای ایجاد اطمینان برای فعالان اقتصادی، ابزارهای جدیدی را ابداع کرده‌اند. یکی از این ابداعات بزرگ، ابزارهای مالی مشتقه است که روز به روز تنوع بیشتری یافته است. شناور بودن نرخ ارز، نوسانات نرخ سهام و تغییرات پیش‌بینی نشده نرخ بهره از دیگر عواملی است که باعث شده است تا این ابزار، طرفدار بسیاری برای خود فراهم آورد.

[۲] معصومی‌نیا، غلام‌علی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۴۴-۴۵

[۳] السویلم، سامی ابراهیم، پوشش ریسک در مالی اسلامی، محمدمهدی عسکری و همکاران، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۶، انواع ابزارهای بازار پول چاپ اول، ص۴۴.

۲ - بازار نقد و مشتقه

[ویرایش]
بازارهای مالی بر اساس واگذاری فوری کالا یا واگذاری آینده به بازار نقدی و بازار اوراق مشتقه تقسیم می‌شود. در بازار نقدی، کالا یا خدمت در زمان حال مبادله و کالا یا خدمت فورا و یا با فاصله کمی تحویل می‌شود؛ ولی در بازار مشتقات، قرار معامله یا خود معامله در زمان حال انجام شده و تحویل، به آینده معین موکول می‌شود.

[۴] معصومی‌نیا، غلام‌علی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۳۲.

۳ - ساختار اوراق مشتقه

[ویرایش]
ساختار این اوراق، به‌ صورت مبادلات با مجموع صفر بین طرفین است. بدین معنی که زیان یکی از طرفین، معادل سود بازار طرف مقابل است. اختیارات و پیمان‌های آتی، نمونه‌هایی از "بازی با جمع صفر" هستند؛ بنابراین مشتقات، مبادلات واقعی نیستند؛ زیرا انتقال مالکیت صورت نمی‌گیرد و این فقط پول است که در پایان قرارداد دست به دست گردش می‌کند و تحویل دارایی پایه، به‌ ندرت اتفاق می‌افتد.

۴ - اندازه بازار مشتقات

[ویرایش]
مشتقات می‌توانند در یکی از دو بازار "بورس متشکل" و "بازار خارج از بورس" مبادله شوند. بازار متشکل، دارای مقررات خاص و بازارهای متمرکزی برای مشتقات استاندارد شده است. بازارهای خارج از بورس، غیر متمرکز و دارای مقررات کمتری هستند؛ که مشتقات با استاندارد پایین در آنها مورد معامله قرار می‌گیرد.

[۵] السویلم، سامی ابراهیم، پوشش ریسک در مالی اسلامی، محمدمهدی عسکری و همکاران، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۳۸-۳۹.

۵ - انواع قراردادها در بازار مشتقه

[ویرایش]
قرارداد آتی خاص یا پیمان آتی (Forward Contract)؛ معامله‌ای است که در آن، خریدار و فروشنده نسبت به تحویل کالا با کمیّت و کیفیت معین در تاریخ و محل مشخص به توافق برسند. قیمت در ابتدا معین می‌شود و قبل از تاریخ تحویل هیچ مبلغی رد و بدل نمی‌شود.

[۶] رضایی، مجید، اوراق اختیار معامله در منظر فقه امامیه، تهران، مجله علمی- پژوهشی دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۴، ش۲۵، ص۱۱۸.

قرارداد آتی یکسان یا استانداردشده (Futures Contract)؛ در این نوع قرارداد، مشابه پیمان آتی دارنده آن متعهد می‌شود، دارایی موضوع قرارداد (کالا، ارز، اوراق بهادار) را در آینده خریداری کرده یا بفروشد. از ویژگی‌های مهم این نوع قرارداد آن است که فقط در بورس‌های رسمی و برای کیفیت و کمیّت خاصی از کالای معینی معامله صورت می‌گیرد و تاریخ تحویل از قبل مشخص است.

[۷] رضایی، مجید، اوراق اختیار معامله در منظر فقه امامیه، تهران، مجله علمی- پژوهشی دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۴، ش۲۵، ص۱۱۹.

قرارداد اختیار معامله (Option Contract)؛ قراردادی میان خریدار و فروشنده اختیار است؛ که به‌سبب آن، خریدار اختیار، با پرداخت وجهی به فروشنده، حق خرید یا فروش دارایی مشخص را با قیمت معین در آینده به‌دست می‌آورد.

این قرارداد نیز مانند دیگر قراردادها، عوض و معوض دارد. خریدار اختیار، وجهی به فروشنده پرداخت می‌کند؛ که در واقع همان قیمت اختیار معامله است و فروشنده اختیار نیز حق خرید یا فروش دارایی مشخصی را با قیمت معیّن به خریدار اعطا می‌کند.

[۹] جواد حسین‌زاده و عبدالحسین شیروی، بررسی فقهی و حقوی قرارداد اختیار معامله، تهران، پژهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، مجله علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، ۱۳۸۶، شماره۲۷، ص۱۰۳.

۶ - ابزارهای مشتقه از نظر فقه

[ویرایش]
قرارداد آتی خاص و یکسان در برخی موارد صرف مواعده بیع هستند؛ بر اساس این قراردادها طرفین قرار معامله را در تاریخ معینی در آینده می‌گذارند و بیع در آینده انجام می‌شود. در برخی موارد دیگر مانند بسیاری از قرارداهای نفتی، بیع در زمان حال انجام می‌شود؛ ولی پرداخت ثمن و مثمن به آینده موکول می‌شود. از این‌رو احتمال‌های مختلف وجود دارد. در صورت اول، سه احتمال وجود دارد (شرط ابتدایی، قرارداد مستقل و صلح) که بر مبنای مشهور، شرط ابتدایی، واجب‌العمل نیست. بر طبق قرارداد مستقل و صلح، علما و مشهور فقها، حکم به صحت آن داده‌اند. در صورت دوم، مشهور چنین قراردادی را بیع نسیه به نسیه دانسته و به بطلان آن حکم داده‌اند. قرارداد اختیار معامه هم به‌ لحاظ فقهی دچار مشکل بوده و برای تصحیح آن، راه‌های متعددی پیشنهاد شده است؛ که اختیار معامله را هم می‌توان از راه شرط ابتدایی و جعاله و صلح تصحیح نمود و مشکل فقهی آن‌را برطرف کرد.

[۱۰] معصومی‌نیا، غلام‌علی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۳۲۸.

۷ - بازیگران عمده در بازار اوراق

[ویرایش]
هزاران معامله‌کننده و مؤسّسه، مانند سایر بازارهای مالی، در بازارهای اوراق مشتقّه به فعّالیت مشغولند. این بازیگران و معامله‌گران، در سه دسته کلّی طبقه‌بندی می‌شوند که عبارتند از:

۷.۱ - پوشش‌دهندگان ریسک

پوشش‌دهندگان ریسک (Hedgers)؛ فلسفه اصلی ابداع ابزارهای مالی بیمه فعالان اقتصادی در برابر ریسک است. عمده‌ترین ریسکی که برابر آنها وجود دارد، تغییرات پیش‌بینی‌نشده قیمت‌ها است. هدف عمده این دسته از بازیگران این است که قیمت دارایی‌ها را در مقابل تغییرات تصادفی قیمت‌ها بیمه کنند و آن‌را به کمترین مقدار ممکن برسانند.

[۱۱] هال، جان، مبانی مهندسی مالی، ترجمه سجاد سیاح و علی صالح‌آبادی، تهران، رایانه تدبیر پرداز، ۱۳۸۴، چاپ اول، ص۳۷.

۷.۲ - آربیتراژیست‌ها

آربیتراژیست‌ها (Arbitrageur)؛ آربیتراژ، تبادل، خرید و فروش ارز در بازارهای مختلف به‌منظور کسب سود ناشی از تفاوت قیمت در این بازاها است.

[۱۲] گلریز، حسن، فرهنگ توصیفی اصطلاحات پول، بانکداری و مالیه بین‌المللی، تهران، پژوهشکده پولی و بانکی، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۲۱.

آنان قیمت‌های اوراق مشتقّه را زیر نظر دارند و از تفاوت قیمت اوراق مشتقّه یکسان در بازارهای گوناگون سود می‌جویند؛ بدین ترتیب که دارایی را با قیمت معیّنی از یک بازار خریداری و همان دارایی را در بازار دیگری با قیمت بالاتری می‌فروشند. همچنین آربیتراژیست‌ها می‌توانند از تفاوت قیمت محصولات گوناگون بازارهای مشتقّه، از جمله از تفاوت قیمت بین بازار آنی و آتی یا بازار قراردادهای آتی و حقّ اختیار معامله یا هر سه بازار با همدیگر منفعت کسب کنند. از زمانی‌که بازارهای مالی به‌وسیله شبکه‌های کامپیوتری به همدیگر وصل شده و اطّلاعات به سهولت در جریان است، فعّالیت آربیتراژی، به‌ دلیل از بین رفتن فرصت‌های آربیتراژی، کم رونق شده است. آربیتراژیست‌ها با به‌کار بردن تخصّص خویش، کاری می‌کنند که قیمت‌ها در بازارهای آنی و آتی در اختیار معامله، تفاوت بسیاری با هم نداشته باشد؛ زیرا این عملیات، باعث آشکارشدن بهتر فرایند قیمت‌ها می‌شود؛ به‌ طور مثال، عملیات آربیتراژی در سطح بازارهای بین‌المللی باعث می‌شود که تولیدکنندگان، دارای کارآیی و بهره‌وری پایین، برای بقا در بازار رقابت، به افزایش کارآیی عملیات خویش بپردازند. آربیتراژ همچنین کمک می‌کند تا آثار منفی قوانین و مقرّرات زاید دولتی از بین برود.

۷.۳ - بورس‌بازان

بورس‌بازان (Speculators)؛ دسته سوم بازیگران در بازار اوراق مشتقّه، بورس‌بازان هستند. بورس‌بازان، خود را در بازار در معرض ریسک قرار می‌دهند و امیدوارند با قبول آن ریسک، سود کسب کنند. به این بیان که اگر بورس‌باز انتظار دارد، ارزش یک دارایی در آینده کاهش یابد، به فروش ابزار مشتقّه اقدام می‌کند؛ چنان‌چه پیش‌بینی وی درست باشد، از این محل سود خواهد برد و اگر قیمت بالا برود، وی ضرر خواهد کرد. با این بیان، باید اظهار داشت که اگر اوراق بهادار مشتقّه به‌صورت ابزاری برای پوشش ریسک به‌کار روند، بی‌شک مفید است. این اوراق، از طریق برنامه‌ریزی بهتر امور تجاری، کاهش تغییرات ناگهانی در قیمت محصولات و کاهش هزینه‌ها، برای جامعه، منفعت عقلانی ایجاد می‌کند. بورس‌بازان، زمانی‌که تولیدکنندگان به‌ دنبال کاهش ریسک باشند، می‌توانند منفعت بیش‌تری کسب کنند.

عملیات بورس‌بازی، بیش‌تر به‌جای این‌که کمک کند، به بازار لطمه وارد می‌آورد.

۷.۳.۱ - فواید بورس‌بازان

البتّه به‌رغم آثار مخرّب، دارای فوایدی نیز هست که عبارتند از:
۱. به افزایش حجم مبادلات کمک می‌کند. این عمل خود دارای دو خاصیت عمده است: الف) افزایش حجم مبادلات، هزینه‌های مبادلات را کاهش می‌دهد؛ ب) نقدینگی اوراق را افزایش می‌دهد و در نتیجه، بازارها عمیق‌تر شده و ریسک‌های اجرایی را کاهش می‌دهد.
۲. پوشش‌دهندگان ریسک، کسانی را دارند که ریسک را می‌پذیرند و آنان همان بورس بازانند.

[۱۴] عصمت پاشا، عبیدالله، فلسفه و سیر تکاملی ابزارهای مالی مشتقّه و دیدگاه‌های فقهی، ترجمه علی صالح آبادی، مجله علمی- پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره۹، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌ اندیشه اسلامی، ص۱۳۶-۱۳۷.

۸ - مزایای ابزارهای مشتقه

[ویرایش]
۱. کاهش ریسک قیمت‌ها؛ با انجام قراردادها، طرفین از اطمینان انواع ابزارهای بازار پول نسبی برخوردار می‌شوند و با خیال راحت برای تولید آینده یرنامه‌ریزی می‌کنند. این ویژگی را می‌توان مزیت اصلی ابزارهای مشتقه به‌ حساب آورد. البته مبادلات در بازارهای مشتقه "بازی با جمع صفر" است؛ یعنی همواره سود یک معامله‌گر به‌معنای زیان معامله‌گر دیگر است؛ اما همه معامله‌گران با کارشناسی به انعقاد قرارداد اقدام می‌کنند و لذا ریسک موجود بین آنها تقسیم می‌شود؛ در نتیجه، تحمل شوک‌ها برای کل بازار راحت‌تر است.
۲. افزایش معاملات؛ رواج این اوراق، موجب ازدیاد معاملات در بازار بورس می‌شود. خود این اوراق، در بازار ثانویه دادوستد می‌شوند و موجب ایجاد تنوع در ابزار و دارایی‌های مالی در بازار بورس می‌شود و زمینه‌ای برای پاسخ‌گویی به سلیقه‌ها و تمایلات مختلف فراهم می‌آید. به‌ دنبال این حجم، معاملات در بازار نیز افزایش می‌یابد. پایین بودن هزینه اوراق مشتقه نسبت به ارزش دارایی پایه زمینه‌ساز آثار یادشده است. رواج این ابزار‌ها، همچنین هزینه کسب اطلاعات را کاهش داده و موجب رونق سرمایه‌گذاری و در نتیجه رشد اقتصادی می‌شود.
۳. افزایش درجه نقدینگی؛ یکی از ریسک‌هایی که مانع می‌شود پس‌انداز‌کنندگان وجوه خود را صرف سرمایه‌گذاری بلندمدت کنند، ریسک نقدینگی است. آنها دوست دارند منابع خویش را به‌صورت‌هایی نگهداری کنند که در هر زمان اراده کردند، بتوانند آنها را به پول نقد تبدیل نمایند. از سوی دیگر، لازمه رشد اقتصاد، انجام سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت است که نیازمند منابع مالی است. بازارهای مالی و به‌ویژه ابزارهای مشتقه، اطمینان لازم را برای صاحبان سرمایه فراهم می‌کنند. معاملات در بازار مشتقه، سریع انجام می‌شود؛ در نتیجه خاصیت نقدینگی بالایی دارد و در این بازار، سرمایه‌گذاران اطمینان دارند که هنگام احتیاج، می‌توانند دارایی خود را به پول نقد تبدیل کنند. کمتر بودن هزینه مبادلات در این بازار نسبت به بازار بورس نقدی نیز موجب افزایش حجم مبادلات می‌شود؛ که لازمه‌اش افزایش خاصیت نقدینگی است.
۴. کاهش هزینه خطر؛ هزینه خطر هم نسبت به بازار نقدی بسیار کمتر است؛ خریداران و فروشندگان در این بازار با ضرر احتمالی پایین و نسبتا مشخصی روبرو هستند. برخلاف بازار نقدی که میزان خسارت، نامعلوم و بعضا بسیار بالا است؛ تا حدی که اصل سرمایه را از بین می‌برد. هزینه خطر این بازار نسبت به سهام‌های معمولی هم کمتر است؛ زیرا برای خرید سهام، بهای آن‌را که مبلغ زیادی است باید پرداخت؛ اما برای تصاحب اوراق مشتقه، پرداخت مبلغ‌ اندک کفایت می‌کند. خاصیت مزبور باعث کاهش هزینه نگه‌داری سبد دارایی می‌شود؛ در نتیجه معامله‌گران با تنوع بخشیدن به سبد دارایی، ریسک خود را کاهش می‌دهند.

[۱۵] معصومی‌نیا، غلام‌علی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۴۴-۴۶.

۹ - آثار منفی ابزار مشتقه

[ویرایش]
۱. این ابزارها در طول زمان، تنوع و پیچیدگی زیادی پیدا می‌کنند. استفاده از این ابزارها، مستلزم آشنایی با مدل ریاضی پیچیده است؛ که نتیجه آن، آشنایی درصد کمی از کارکنان هر مؤسسه با آنها است. این امر، همچنین سبب می‌شود، کنترل سود و زیان در طول زمان، برای بسیاری از مؤسسات امری ناممکن باشد. دراین صورت، همواره امکان ورشکستکی بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی وجود دارد.
۲. گرچه این ابزارها، در ابتدا در حذف قیمت و ریسک‌نایابی ابداع شدند؛ اما در طول زمان، به پدیده غالب در بورس‌بازی تبدیل شد؛ تا انجا که امروزه بیش از۹۷ درصد معاملات با این انگیزه انجام می‌شود؛ حتی اگر دلایل موافقان پدیده بورس‌بازی را بپذیریم، ممکن است غلبه معاملاتی که به این انگیزه انجام می‌شود را پدیده منفی و در شرایط خطرناک تلقی کنیم. بررسی بحران‌هایی که در تعدادی از بورس‌ها و برای برخی شرکت‌های مهم بروز کرد، مؤید این مدعا است.

[۱۶] معصومی‌نیا، غلام‌علی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۴۶-۴۸.

۱۰ - دو لبه مشتقات

[ویرایش]
مشتقات را می‌توان هم برای پوشش ریسک و هم برای سفته‌بازی مورد استفاده قرار داد. مقاصد گوناگون فعالان بازار، منجر به تفاوت ساختاری در استفاده از این ابزارها نخواهد شد. بنابراین شرکتی که از مشتقات برای پوشش ریسک استفاده می‌کند، ممکن است سفته‌بازی نیز انجام دهد. زیرا ماهیت این ابزارها به‌گونه‌ای است که هر دو کاربرد را دارد.

[۱۷] السویلم، سامی ابراهیم، پوشش ریسک در مالی اسلامی، محمدمهدی عسکری و همکاران، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۶۱.

۱۱ - وضعیت مطلوب بازارهای مشتقه

[ویرایش]
در این بازارها مانند سایر بازارها باید رقابت حاکم باشد تا نتیجه مطلوب حاصل شود:
۱. عدم وجود انحصار؛ در این بازارها هیچ معامله‌گری نباید قدرت انحصاری داشته باشد که بتواند بازار را تحت سیطره خود قرار دهد. برای این کار، لازم است تعداد معامله‌گران زیاد باشد و تصمیم‌های آنان تاثیر یکسانی داشته باشد. در این صورت، همه به‌ عنوان پذیرنده قیمت هستند نه دهنده قیمت. در این صورت، مؤسسات تولیدی در وضعیتی قراردارند، که ناچارند مطلوب‌ترین تشکیلات تولیدی را به‌کار گیرند و آن‌را برای مطلوب‌ترین میزان تولید به‌کار‌ اندازند؛ که نتیجه این امر حداکثر کارآیی خواهد بود.

۲. شفافیت کامل اطلاعات؛ باید اطلاعات به‌طور کامل در دسترس همه قرار داشته باشد؛ در این صورت، تغییرات قیمت به‌طور کاملا تصادفی خواهد بود و همه شرکت‌کنندگان در بازار به‌طور تصادفی قیمت‌های آینده را پیش‌بینی خواهند کرد و قیمت اوراق مشتقه به شرایط حقیقی اقتصاد نزدیک خواهد بود.
۳. کثرت فروشندگان و خریداران؛ یکی دیگر از شرایط که موجب کارآ شدن بازار اوراق مشتقه می‌شود این است که همواره هم فروشندگان زیاد باشند و هم خریداران، وگرنه در صورتی‌که همه خریدار و یا همه فروشنده باشند، روند مختل و معاملات متوقف می‌شود و تعادل عرضه و تقاضا در آن معنی نخواهد داشت. برای تامین این شرایط، باید هدایت‌های صحیح از جانب کارگزاران و متخصصان صورت گیرد و از ایجاد فضای ساختگی جلوگیری شود.

[۱۹] معصومی‌نیا، غلام‌علی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷، چاپ اول، ص۵۰-۵۱.

اوراق اختیار معامله، جذاب‌ترین ابزار مشتقه

معاون سازمان بورس و اوراق بهادار گفت: توسعه ابزارهای بازار بدهی شامل اوراق اجاره، مرابحه، سفارش ساخت، اسناد خزانه اسلامی، اوراق رهنی، سلف موازی استاندارد سبب ارتقا و رشد بازار بدهی شد.

به گزارش خبرنگار مهر، حسین امیری در مراسم رونمایی از معاملات «اختیار معامله» گفت: توسعه ابزارهای بازار بدهی شامل اوراق اجاره، مرابحه، سفارش ساخت، اسناد خزانه اسلامی، اوراق رهنی، سلف موازی استاندارد در طی چند سال گذشته سبب ارتقا و رشد بازار بدهی شد و امروز شاهد گسترش این بازار با تنوع مناسبی از ابزارها هستیم .

معاون نظارت بر بورس ها و ناشران سازمان بورس و اوراق بهادار در مراسم رونمایی از معاملات اختیار معامله در بازار سرمایه گفت: با تنوع اوراق اختیار معامله، سرمایه گذاران می توانند با ترکیب این اوراق، استراتژی های معاملاتی جذابی را در پیش گیرند. بر اساس پیش بینی های خود از آینده موقعیت های مختلفی بر ابزارهای گوناگون بگیرند و حالات پیچیده ای برای عایدات خود تعیین کنند و این تنها بخش کوچکی از دنیای انواع ابزارهای بازار پول بزرگی است که ما امروز به آن پا نهاده‌ایم .

وی تصریح کرد: نظام اقتصادی کشور به دو بخش واقعی و مالی تقسیم می‌شود و بر اساس این تقسیم بندی کلی بازار سرمایه یکی از اجزای اصلی سیستم مالی اقتصاد محسوب می‌شود؛ این در شرایطی است که کارکرد این بازار مانند تمامی بازارهای دیگر، فراهم کردن بستر و زیرساخت مناسب جهت تلاقی و تعادل عرضه و تقاضاست. بدین جهت و به منظور پاسخگویی به نیازهای گوناگون فعالان در بازار سرمایه نیاز به ابزارهای مالی متنوع و با کارکردهای مختلف وجود دارد .

امیری افزود: نوع خاصی از ابزارها که قابلیت کاربرد و عملیاتی شدن در تمامی بازارهای مالی را دارد، انواع ابزارهای مالی مشتقه است که به صورت گسترده در بازارهای جهانی مورد استفاده قرار گرفته و بر مبنای نوع دارایی تقسیم بندی شده که شامل ابزارهای مشتقه بر پایه ارزهای خارجی، ابزارهای مشتقه بر پایه نرخ سود (بهره)، ابزارهای مشتقه بر پایه کالا و ابزارهای مشتقه بر پایه سهام است.

به گفته این مقام مسوول، اوراق اختیار معامله، یکی از مهم ترین و البته جذاب ترین این ابزارها است؛ به نحوی که این اوراق به عنوان یکی از مهم ترین اوراق مشتقه است. این در حالی است که اوراق اختیار معامله به عنوان یکی از ابزارهای مالی مشتقه، با توجه به خواص خود نه تنها یکی از ابزارهای مورد علاقه پژوهشگران حوزه مالی بوده است (تا حدی که رابطه ای برای قیمت گذاری آن شایسته کسب جایره نوبل اقتصاد شده است)، بلکه در میان فعالان عرصه عمل در بازارها نیز یکی از مهم ترین اوراق مشتقه محسوب می شود. زیرا با خاصیت دوگانه خود یعنی ترکیب اختیار از یکسو و تعهد از سوی دیگر، برخلاف ابزارهایی چون قراردادهای آتی خواستاران بیشتری را مجذوب خود می کند .

وی عنوان انواع ابزارهای بازار پول کرد: با توجه به اهمیت این ابزار، تلاش گسترده ای برای راه اندازی معاملات اوراق اختیار معامله آغاز شد. تلاشی که نتیجه آن را امروز می بینیم و شاهد آغاز معاملات اوراق اختیار معامله در بازار سرمایه ایران هستیم. بازاری که با گذر ۵۰ سال از عمر آن، جای خالی چنین ابزاری در آن احساس می شد .

به گفته این عضو هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، با راه اندازی معاملات این اوراق، نه تنها یکی از نیازهای اصلی فعالین این بازار برطرف شده است که گواه آن انجام بیش از دو هزار معامله تنها در نخستین روز معاملات این ابزار در بورس کالا است، بلکه یکی از مشکلات اساسی سرمایه گذاران خارجی نیز پاسخ داده شده است .

وی ادامه داد: اکنون سرمایه گذاران ما می توانند با استفاده از این ابزار اقدام به پوشش ریسک های ناخواسته کنند. همچنین می توانند با اخذ موقعیت در این ابزار اقدام به سرمایه گذاری و کسب بازدهی کنند .

معاون نظارت بر بورس ها و ناشران سازمان بورس و اوراق بهادار، این گام را آغازی بر معاملات اوراق اختیار خواند و تاکید کرد: آنچه امروز شاهد آن هستیم تنها آغاز راه بلندی است که در پیش داریم. اکنون تنها معاملات اوراق اختیار معامله را شاهدیم. این امر، موضوعی کوتاه مدت است و در آینده ای بسیار نزدیک معاملات اختیار فروش نیز آغاز می شود .

وی افزود: امروز تنها اوراق اختیار معامله اروپایی را داریم ولی در آینده ای نه چندان دور اوراق امریکایی و انواع دیگر اوراق را خواهیم داشت.

یکساله شدن حضور "اسناد خزانه اسلامی" در فرابورس

خبرگزاری تسنیم- حدود یکسال پیش به عبارت دقیق تر در روز هشتم مهرماه سال 94، عرضه اوراق جدید اسناد خزانه اسلامی در فرابورس ایران آغاز شد و در نخستین دور از عرضه این انواع ابزارهای بازار پول اوراق، 40میلیارد تومان اسناد خزانه در فرابورس روی میز فروش رفت.
این اوراق شامل 400هزار برگه به قیمت اسمی 100هزار تومان برای هر برگه بود که بانک ملی نخستین سری آن را به ارزش 300میلیارد تومان بابت تسویه بدهی دولت به پیمانکاران وزارت راه و با سررسید 23اسفند 94منتشر کرد.
بر این اساس باید گفت اسناد خزانه، در زمره اوراق بهادار با نامی قرار می‌گیرند که بیانگر تعهد دولت‌ها به بازپرداخت مبلغ اسمی آنها در آینده است. این اسناد از ابزارهای مالی با ماهیت بدهی بوده که بدون کوپن سود منتشر می‌شود و هدف اصلی آن، تامین کسری بودجه دولت‌هاست.
در خصوص اسناد خزانه از نوع اسلامی آن نیز باید گفت اسناد خزانه مرسوم در دنیا توسط دولت به رقمی کمتر از قیمت اسمی به خریداران فروخته شده و از منابع مالی حاصل از فروش، بدهی‌های دولت پرداخت می‌شود اما به دلیل اشکالات فقهی وارد بر این روش، دولت جمهوری اسلامی ایران، این اوراق را صادر و به شکل مستقیم به طلبکاران غیردولتی واگذار می‌کند. دارنده اوراق درصورت نیاز به وجه نقد، این اوراق را در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران به فروش می‌رساند. بنابراین اسناد خزانه اسلامی، اوراق بهادار با نامی است که دولت به منظور تصفیه بدهی‌های خود بابت طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای با قیمت اسمی و سررسید معین به طلبکاران غیردولتی واگذار می‌کند.
از سوی دیگر، بزرگترین دغدغه فعالان بازار سرمایه در خصوص اسناد خزانه اسلامی، عدم ایفای تعهدات دولت در زمان سررسید است که برای رفع این نگرانی، دولت به این بدهی اولویتی هم‌ردیف حقوق و مزایای کارکنان خود داده و به عنوان بدهی ممتاز دولت درنظر گرفته می‌شود. خزانه‌داری کل کشور نیز موظف است پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی را در سررسید اوراق تعهد کند. این تعهدنامه به امضای وزیر امور اقتصادی و دارایی رسیده است از این رو اسناد خزانه اسلامی ریسک نکول نخواهند داشت.
البته اسناد خزانه اسلامی با سایر اوراق بهادار تفاوتهایی نیز دارد که بر این اساس باید گفت تفاوت عمده این اسناد با سایر اوراق بهادار، در سررسید آن و پرداخت سود است. این اوراق عموما سررسیدی کمتر از یک سال داشته و اغلب سررسیدشان به صورت 4، 13، 26 و 52 هفته‌ای است. بعلاوه این که اسناد خزانه اسلامی بدون سود بوده و هیچ‌گونه پرداخت میان دوره‌‌ای تحت عنوان سود نخواهند داشت و سرمایه‌گذاران از تفاوت قیمت خرید اوراق و ارزش اسمی دریافتی آن در سررسید، منتفع خواهند شد و دارندگان اوراق، مبلغ اسمی را در سررسید از دولت دریافت می‌کنند. همچنین، این اوراق در مقایسه با دیگر ابزارهای بازار پول از درجه نقد شوندگی بیشتری برخوردار است.
به باور کارشناسان، کشف نرخ سود بدون ریسک مورد انتظار بازار در اقتصاد کشور، فراهم آوردن بستر لازم برای توسعه ابزارهای مالی بازار، کمک به سیاست‌های پولی و مالی به منظور اعمال سیاست‌های بهینه جهت تنظیم و کنترل انتظارات بازار، کمک به حفظ استقلال کشور با استفاده از تامین مالی داخلی دولت و کاهش استقراض بین‌المللی، استخراج انتظارات بازار از نرخ سود بدون ریسک با سررسیدهای مختلف و معاف از مالیات بودن درآمدها و معاملات این اوراق از جمله مزایای انتشار اسناد خزانه اسلامی است.
البته اسناد خزانه اسلامی در معرض ریسک‌هایی هم هست و این اسناد همانند سایر اوراق بهادار براساس مکانیزم عرضه و تقاضا در بازار معامله می‌شود. بنابراین ممکن است تحت تاثیر ریسک نوسانات قیمتی قرار بگیرد.
در خصوص فرآیند انتشار و فروش اسناد خزانه اسلامی هم می توان این گونه اظهار داشت که وزارت امور اقتصادی و دارایی به نمایندگی از دولت، اسناد خزانه اسلامی را از محل ردیف بودجه اختصاص یافته، منتشر می‌کند. دستگاه‌های ذی‌ربط نیز بر اساس بودجه اختصاص یافته و اولویت‌بندی، لیست پیمانکاران طلبکار از دولت را به بانک عامل معرفی خواهند کرد که پس از احراز هویت و دریافت اطلاعات لازم توسط بانک عامل، لیست پیمانکاران به فرابورس ایران اعلام خواهد شد. سپس حداکثر در مدت 10 روز کاری، اطلاعات در سامانه معاملات ثبت شده و پیمانکاران می‌توانند نسبت به فروش اسناد خزانه اسلامی در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران اقدام کنند. همچنین پیمانکارانی که برای تامین منابع مالی خود نیاز به وجه مالی داشته باشند، می‌توانند اوراق خود را از طریق یکی از کارگزاران عضو فرابورس ایران به قیمت روز در بازار فرابورس ایران به فروش برسانند.
در خصوص چگونه خرید اسناد خزانه اسلامی هم باید گفت خرید و فروش این اوراق در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران انجام می‌شود. فرآیند خرید این اسناد تشابه زیادی با سایر اوراق بهادار با درآمد ثابت مانند اوراق مشارکت و انواع صکوک دارد. برای خرید اسناد خزانه اسلامی، کافی است به یکی از کارگزاری‌های عضو فرابورس ایران مراجعه کرده و نسبت به تکمیل فرم خرید اوراق بهادار اقدام کرد.
همچنین در صورتی که متقاضی کد بورسی نداشته ‌باشد، می‌تواند پس از مراجعه به یکی از کارگزاران عضو فرابورس ایران، نسبت به دریافت کد بورسی اقدام کرده و پس از آن برای خرید اسناد خزانه اسلامی به صورت حضوری یا آنلاین اقدام کند.
در مجموع باید گفت در حالی امروز عرضه اولیه نخستین مرحله اسناد خزانه اسلامی در فرابوس به یک سالگی رسیده است که نگاهی به تجربه جهانی در خصوص انتشار این اوراق نشان می دهد در دنیا دولت‌ها اوراق خزانه را با رقم‌های بسیار بالا منتشر می‌کنند و انتشار این اوراق یک راهکار بسیار مناسب برای تامین مالی از طریق بورس است. بعلاوه این که این اوراق عموما به‌عنوان کم ریسک‌ترین اوراق مبادله شده در بازارهای جهانی شناخته می‌شود و می تواند یک منبع مناسب برای تامین مالی فعالیت‌های عمرانی دولت‌ها از طریق بازار سرمایه بشمار آید.
جدای از تفاوتها و شباهت های انتشار این اوراق در ایران با سایر کشورها باید گفت در ابتدا کارشناسان نگرانی‌هایی در خصوص انتشار این اوراق داشتند. از جمله این که به باور برخی مهم‌ترین نکته در عرضه این اوراق، کشف قیمت و نرخ تنزیل و اصطلاحا قیمت زیر کوپن آن است. بعلاوه این که این نرخ باید مانند نرخ بین بانکی باشد. همچنین متولیان بازارهای پول و سرمایه باید مراقب باشند تا کشف قیمت این اوراق منطقی و متعادل باشد؛ چرا که در غیر این صورت، نرخ تنزیل اوراق به سرعت افزایش خواهد یافت و موجب افزایش نسبت قیمت به درآمد اوراق می‌شود و در نهایت به ضرر بازار سرمایه تمام خواهد شد.
با این وجود در زمان راه اندازی این اوراق در ایران، تحلیلگران بین‌المللی به راه اندازی اسناد خزانه اسلامی در فرابوس خوشبین بودند، به طوری که فایننشال تایمز در گزارشی، به آغاز عرضه اوراق اسناد خزانه در بازار سرمایه ایران اشاره کرد و نوشت: ایران با صدور اوراق قرضه اعتماد سرمایه‌گذاران را محک می‌زند که این رخداد نشان از این دارد که بازار سرمایه در ایران در حال توسعه است.
از سوی دیگر مدیرعامل فرابورس ایران نیز با اشاره به موفقیت معاملات اسناد خزانه اسلامی در فرابورس ایران، روند عرضه اوراق جدید و رویکرد دولت در بودجه سال 95 را نشان‌دهنده عزم جدی دولت در افزایش شفافیت و انضباط مالی عنوان کرد و گفت اسناد خزانه اسلامی ابزار مالی مناسبی برای تسویه بدهی‌های انباشته است. بعلاوه این که معاملات ثانویه این اسناد در بازار فرابورس منجر به افزایش علاقه پیمانکاران دولتی در وصول مطالبات خود از این طریق شده است، نقدشوندگی این اوراق به‌واسطه معاملات ثانویه، تامین مالی این بنگاه‌ها را آسان‌تر کرده و نیز برای سرمایه‌گذاران یک فرصت سرمایه‌گذاری با نقدشوندگی مناسب فراهم آورده است .

ابزار مشتقه چیست؟

مشتق یا ابزار مشتقه، عبارت است از قراردادها یا اوراقی که ارزش آن ها وابسته به اوراق بهادار اصلی ماست و دارای ارزش مستقل نیستند. همچنین عملکرد قیمت آن ها، به تغییرات قیمت کالای مربوطه وابسته است. متداول‌ترین دارایی‌های مورد استفاده برای مشتقات سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارزها، پول و انرژی هستند. این دارایی‌ها معمولا از طریق کارگزاری‌ها خریداری می‌شوند. ما در دانشکده بورس، قصد داریم تا با بررسی بازار مشتقات بورس، جوانب مختلف استفاده از این ابزارها را بررسی کنیم.

مشتقات می‌توانند خارج از بازار بورس (OTC) یا از طریق صرافی معامله شوند. البته مشتقات فرابورس سهم بیشتری از بازار مشتقات را تشکیل می‌دهند. مشتقات معامله شده خارج از بورس به‌طورکلی احتمال بیشتری برای ریسک طرف مقابل دارند. ریسک طرف مقابل، خطری است که یکی از طرف‌های درگیر در معامله ممکن است با آن روبه‌رو شود. مشتقات معامله شده در بورس، استاندارد هستند و با شدت بیشتری تنظیم می‌شوند.

ابزار مشتقه به زبان ساده

از مشتقات می‌توان برای محافظت از موقعیت، حدس و گمان در مورد جهت حرکت دارایی‌های اساسی (حرکت به سمت سود یا زیان) و یا دادن اهرم به دارایی‌ها، استفاده کرد. همان‌طور که گفتیم، ارزش ابزار مشتقه، از نوسانات ارزش آن دارایی خاص، حاصل می‌شود. برای نمونه، اگر شما یک نوع ارز خاص را به‌عنوان ابزار مشتقه در نظر گرفته‌اید، سود شما وابسته به میزان ارزش آن ارز است.

در ابتدای امر، از مشتقات برای اطمینان از متعادل بودن نرخ ارز کالاهای مورد معامله، در سطح بین‌المللی استفاده می‌شد. اما با به‌وجود آمدن اختلافات بسیار مابین ارزشمندی ارزهای ملی، بازرگانان بین‌المللی به انواع ابزارهای بازار پول انواع ابزارهای بازار پول یک سیستم برای پاسخگویی به اختلافات احتیاج داشتند. امروزه، مشتقات بر اساس طیف گسترده‌ای از معاملات انجام می‌شوند و کاربردهای بیشتری نسبت به قبل دارند.

به‌عنوان مثال، یک سرمایه‌گذار را تصور کنید که حساب‌های سرمایه‌گذاری وی، به تومان (یا ریال) تبدیل شده است. این سرمایه‌گذار سهام یک شرکت آمریکایی را از طریق صرافی ایالات متحده با استفاده از دلار آمریکا (USD) خریداری می‌کند. اگر ارزش دلار افزایش یابد، هر سودی که سرمایه‌گذار از فروش سهام به دست آورد، با تبدیل به تومان، از ارزش بالاتری برخوردار می‌شود.

همچنین، این سرمایه‌گذار برای جلوگیری از ریسک‌ های احتمالی، می‌تواند یک مشتق ارزی خریداری کند تا نرخ ارز خاصی را به اصطلاح، قفل کند. مشتقاتي كه مي‌توانند براي پوشش دادن اين نوع ريسك مورد استفاده قرار گيرند، شامل معاملات آتي ارز خواهند شد. به بیان دیگر، هنگام استفاده از مشتقات برای گمانه‌زنی در مورد حرکت قیمت یک دارایی، سرمایه‌گذار نیازی به در اختیار داشتن آن دارایی ندارد. این مسئله را در ادامه توضیح خواهیم داد.

مشتقات مالی و بازار مشتقه بورس کالا

مشتقات مالی و بازار مشتقه بورس کالا، دو اصطلاح دیگری هستند که ما به جای ابزار مشتقه از آن ها استفاده می‌کنیم. همان‌طور که می‌دانیم، خریدار در قرارداد مشتقات، حق مبادله کالا را با قیمت مشخص در آینده خریداری می‌کند. ممکن است آن زمان، خریدار کالا را خریداری کند یا حتی بفروشد.

اشکال رایج ابزار مشتقه

انواع مختلفی از مشتقات وجود دارد که می‌توانند برای مدیریت ریسک، سرمایه‌گذاری مناسب و استفاده از موقعیت‌سنجی در بورس، استفاده شوند. مشتقات یک بازار روبه‌رشد است و محصولی را ارائه می‌دهد که تقریبا متناسب با هرگونه نیاز یا تحمل ریسک باشد.

قراردادهای آتی

به‌عنوان معاملات آتی نیز شناخته می‌شوند، توافقی بین دو طرف برای خرید و تحویل دارایی با قیمت توافق شده، در آینده است. معاملات آتی در بورس انجام شده و قراردادهای آن استاندارد می‌شوند. معامله‌گران برای جلوگیری از ریسک خود و یا حدس و گمان در مورد قیمت یک دارایی، از قرارداد آتی استفاده خواهند کرد. طرفین درگیر در قراردادهای آتی، موظف به انجام تعهد خرید یا فروش دارایی اساسی هستند.

قراردادهای فوروارد

آنها را با نام فوروارد نیز می‌شناسیم. مشابه قراردادهای آتی هستند، اما در بورس خرید و فروش نمی‌شوند. فقط در فرابورس مورد توجه قرار خواهند انواع ابزارهای بازار پول گرفت. هنگامی‌ که یک قرارداد فوروارد ایجاد می‌شود، خریدار و فروشنده ممکن است شرایط، اندازه و روند تسویه‌حساب برای ابزار مشتقه را سفارشی کرده باشند. به‌عنوان محصولات فرابورس، قراردادهای فوروارد، درجه بالاتری از خطر طرف مقابل را برای خریداران و فروشندگان به همراه دارند.

مبادله یا سوآپ (Swaps)

سوآپ، نوع رایج دیگری از ابزار مشتقه است که اغلب برای یک نوع جریان وجه نقد استفاده می‌شود. این‌ نوع از قراردادها، شامل تاریخ پرداخت و نحوه محاسبه عواید (یا جریان‌های نقدی مورد معامله) می‌شوند.

قرارداد اختیاری یا آپشن (Options)

قرارداد اختیاری مانند قرارداد آتی است. از این‌ جهت که توافقنامه‌ای بین دو طرف، برای خرید یا فروش دارایی در آینده از پیش تعیین‌شده با قیمت مناسب، مشخص شده است. تفاوت اصلی بین قراردادهای اختیاری و معاملات آتی این است که با داشتن یک قرارداد اختیاری، خریدار موظف به اجرای توافق خود برای خرید یا فروش نیست. این فقط یک فرصت است، نه یک تعهد. اما قراردادهای آتی شامل تعهداتی هستند که باید رعایت شوند. در قرارداد اختیاری (همانند قراردادهای آتی) ممکن است از گزینه‌های انتخاب شده، برای حدس و گمان در مورد قیمت دارایی، استفاده شود.

مزایای ابزار مشتقه

همان‌طور که توضیحات بالا نشان می‌دهد، ابزار مشتقه می‌تواند ابزاری مفید برای مشاغل و سرمایه‌گذاران باشد. آن ها راهی برای قفل کردن قیمت‌ها، جلوگیری از حرکات نامطلوب نرخ‌ها و کاهش خطرات ـ اغلب با هزینه محدود ـ فراهم می‌کنند. علاوه بر این، مشتقات را اغلب می‌توان با حاشیه ـ یعنی با وجوه قرض گرفته شده ـ خریداری کرد که این امر حتی هزینه آن ها را کمتر می‌کند.

معایب ابزار مشتقه

از طرفی، ارزش‌گذاری مشتقات دشوار است زیرا بر اساس قیمت دارایی‌های دیگر، تعیین می‌شود. خطرات مشتقات فرابورس شامل ریسک‌های طرف مقابل است که پیش‌بینی یا ارزش‌گذاری آن ها نیز دشوار است. در اکثر موارد، ابزار مشتقه به تغییر در مقدار زمان انقضا، هزینه نگهداری دارایی اساسی و نرخ بهره، حساس است. این متغیرها تطابق کامل ارزش یک مشتق با دارایی اساسی را دشوار می‌کنند.

بازار مشتقات در ایران

همان‌طور که اشاره کردیم، یکی از این دارایی‌های مهم که می‌تواند پایه ابزار مشتقه به‌حساب آید، ارز است. در ایران نیز، با توجه‌ به نوسانات قیمت ارز، نیاز به راه‌اندازی بازار ابزارهای مشتقه از سال 1384 مورد توجه قرار گرفت و قانون بازار سرمایه مصوب، به این موضوع اشاره کرد که بازار مشتقات در ایران از جمله موارد مهم برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری با اختلافات ارزی است.

مشتقات بورس تهران

یکی از انواع بازارهای بورس کالا در تهران، بازار مشتقه است که در دو نوع قراردادهای آتی و قرارداد اختیاری جریان دارد. این قراردادها بر روی یک دارایی پایه، تنظیم می‌شوند. این دارایی پایه شامل محصولات کشاورزی، فلزات و حتی انواع فراورده‌های نفتی خواهد بود. البته در ابتدای کار بازار مشتقات ایران، کالاهایی مانند زعفران، سکه و محصولات کشاورزی به‌عنوان پایه دارایی مورد پذیرش تجار بودند. اما بعدها محصولاتی مانند پسته و زیره هم به این دسته اضافه شدند. امروزه شما می‌توانید با تکیه بر تجربیات افراد متخصص، با خرید و فروش این ابزارها، راه مناسبی در سرمایه‌گذاری خود پیش بگیرید.

در مجموع، ابزار مشتقه، نوع جدیدی از بازار سرمایه‌گذاری است. این بازار با توجه ‌به نیازهای بازار بورس، کالاهای پایه را برای عقد قراردادهای مربوطه (بیشتر در دو نوع آتی و اختیاری) در اولویت قرار می‌دهد. برای سرمایه‌گذاری موفق در این بازار لازم است که تمام وجوه آن را به‌خوبی بشناسید. ما در دانشکده بورس تلاش کردیم تا در این مقاله، جنبه‌های کلی ابزار مشتقه را به شما معرفی کنیم.

ابزار مشتقه چیست و چه کارکردی دارد؟

ابزار مشتقه در بازارهای مالی، همان‌طور که از اسم‌شان پیداست، ابزارهایی هستند که از یک دارایی پایه مشتق شده‌اند. شاید درک فلسفه وجودی چنین ابزارهایی برای افرادی که با بازارهای مالی آشنایی ندارند کمی دشوار باشد، اما شاید اگر خودمان را جای تاجران و کشاورزان قدیمی بگذاریم، راحت‌تر بتوانیم فلسفه این ابزارها را درک کنیم!

ابزار مشتقه چیست؟

کشاورزی را فرض کنید که تمام درآمدش از محل فروش محصولی است که در یک فصل خاص برداشت می‌کند. این کشاورز باید تمام سال منتظر فصل برداشت باشد تا به یک درآمد احتمالی از محل فروش محصول برسد. این کشاورز از یک طرف باید هزینه‌های مالی پرورش محصول را متقبل شود و از طرف دیگر باید امیدوار باشد که محصولش دچار آفت نشود یا مثلا در اثر کاهش بارندگی مقدار برداشت محصول کاهش نیابد. یا اینکه در فصل برداشت محصول، بهای محصول کاهش نیابد. به عبارت ساده‌تر، تولید و فروش محصولات کشاورزی با ریسک همراه است و ممکن است این ریسک به کاهش درآمد سالانه کشاورز منجر شود.

اما این کشاورز می‌تواند با پیش‌فروش کردن محصول ریسک کاهش درآمد را از بین ببرد و از طرف دیگر زودتر از موعد برداشت به پول برسد و بخشی از این پول را صرف هزینه‌های تولید محصول کند. در چنین حالتی، «پیش‌فروش محصول» در واقع ابزاری مالی است که کشاورز برای از بین بردن ریسک‌های تولید محصول استفاده کرده است.انواع ابزارهای بازار پول

کارکرد عمده ابزارهای مشتقه مالی هم در واقع همین است و هدف از طراحی و استفاده از این ابزارها کاهش ریسک معاملات است. برای نمونه بیایید ببینیم چگونه می‌شود از ابزار «اختیار معامله» برای کاهش ریسک استفاده کرد.

استفاده از ابزار اختیار معامله برای کاهش ریسک

اول بیایید ببینیم اختیار معامله چیست. اختیار معامله قراردادی برای آینده است که بر اساس آن خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که مقدار مشخصی از یک دارایی را در تاریخ معینی معامله کنند. از آنجا که هر معامله دو طرف (خریدار و فروشنده) دارد، اختیار معامله را هم به دو دسته تقسیم کرد: اختیار خرید و اختیار فروش.

ابزارهای مشتقه پیچیدگی‌ها و ریزه‌کاری‌های زیادی دارند و شاید استفاده از آن‌ها برای تازه‌کارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها می‌تواند ما را با جذابیت‌های بازارهای مالی آشنا کند و کمک‌مان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایه‌گذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایه‌مان را به حداکثر برسانیم

اکنون بیایید ببینیم اختیار فروش چگونه چیزی است و کسی که اختیار فروش را می‌خرد صاحب چه حقی می‌شود. خریدار یک قرارداد اختیار فروش مبلغ مشخصی به طرف مقابل پرداخت می‌کند و در برابر این مبلغ از این اختیار برخوردار می‌شود که بتواند در زمان مشخص‌شده مقداری از یک دارایی مشخص را به طرف دیگر بفروشد. فروشنده اختیار فروش هم باید در زمان تعیین‌شده آماده خرید آن دارایی با مبلغ تعیین‌شده باشد. نکته اینجاست که دارنده اختیار فروش هیچ الزام و تعهدی به فروش دارایی مورد بحث ندارد و در زمان سررسید قرارداد می‌تواند از اختیار فروش خود چشم‌پوشی کند و آن دارایی را برای خودش نگه دارد.

کمی پیچیده شد، نه؟ برای اینکه از سردرگمی خارج شویم، بیایید یک نمونه عملی را با هم مرور کنیم. فرض کنید شما امروز می‌خواهید در سهام شرکت الف سرمایه‌گذاری کنید و قیمت روز هر برگه سهم این شرکت مثلا ۵۰۰ تومان است. ارزیابی شما این است که قیمت سهام این شرکت تا سه ماه آینده ۵۰ درصد رشد می‌کند و به ۷۵۰ تومان می‌رسد. اما از آن طرف نگرانید که مبادا بازار دچار تلاطم شود و قیمت سهم کاهش یابد. در حالت عادی برای پوشش ریسک کاهش قیمت این سهم ابزاری ندارید و مجبورید با ریسک کاهش قیمت سهم سر کنید.

اما با استفاده از ابزار مشتقه اختیار فروش می‌توانید این ریسک را کاهش دهید، در واقع این ریسک را به شخص دیگری منتقل می‌کنید. به این صورت که اختیار فروش مقدار معینی از سهم شرکت الف را می‌خرید. قرارداد اختیار فروش هم به این شکل است که برای خرید اختیار فروش هر سهم ۵ تومان می‌پردازید و در مقابل این اختیار را به دست می‌آورید که در سه ماه آینده هر سهم‌تان را با مبلغ ۴۹۰ تومان بفروشید.

حال اگر در ۳ ماه آینده قیمت سهم‌تان رشد کند و مثلا به ۶۰۰ تومان یا بالاتر برسد، از اختیار فروش‌تان -که فروش به مبلغ ۴۹۰ تومان است- صرف‌نظر می‌کنید و سهام‌تان را در بازار می‌فروشید. ولی اگر قیمت سهم‌تان کاهش پیدا کند و مثلا به ۴۰۰ تومان برسد، از اختیار فروش‌تان استفاده می‌کنید و به جای اینکه سهم‌تان را در بازار و به قیمت ۴۰۰ تومان بفروشید، از اختیار فروش استفاده می‌کنید و سهم‌تان را با قیمت ۴۹۰ تومان به فروشنده اختیار فروش (طرف دیگر قرارداد اختیار فروش) می‌فروشید. پس می‌بینید که در این مثال، قرار داد اختیار فروش خیلی ساده مانند یک بیمه‌نامه عمل می‌کند و اجازه نمی‌دهد قیمت سهام‌تان زیر ۴۹۰ تومان بیاید.

معرفی ابزارهای مشتقه

ابزار مشتقه پیچیدگی‌ها و ریزه‌کاری‌های زیادی دارند و شاید استفاده از آن‌ها برای تازه‌کارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها می‌تواند ما را با جذابیت‌های بازارهای مالی آشنا کند و کمک‌مان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایه‌گذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایه‌مان را به حداکثر برسانیم. در اینجا تعدادی از ابزارهای مشتقه را با هم مرور می‌کنیم:

قراردادهای اختیار معامله

اختیار معامله یکی از جذاب‌ترین ابزارها برای پوشش ریسک نوسان قیمت دارایی است که بالاتر درباره آن توضیح انواع ابزارهای بازار پول دادیم. یک بار دیگر به این نکته اشاره می‌کنیم که خریدار اختیار معامله (خرید یا فروش) الزام و تعهدی به اجرای معامله ندارد ولی فروشنده اختیار معامله ملزم است در صورت درخواست طرف دیگر، اقدام به معامله کند.

ابزار مشتقه قرارداد سلف

اگر بخواهیم ساده بگوییم، قرارداد سَلَف برعکس نسیه است. در نسیه کالایی را دریافت می‌کنید و قول می‌دهید که پولش را بعدا بپردازید، اما در قرارداد سلف پول یک دارایی پایه را از قبل می‌پردازید و طرف دیگر متعهد می‌شود که در زمان معین دارایی مورد نظر را تحویل شما بدهد. فایده این نوع قرارداد برای فروشنده این است که سریع‌تر به پول دسترسی پیدا می‌کند و می‌تواند از این پول برای پوشش هزینه‌های جاری خود استفاده کند. خریدار هم در واقع روی کالایی سرمایه‌گذاری کرده است که انتظار می‌رود در آینده با رشد قیمت همراه باشد.

نکته: این امکان وجود دارد که خریدار قرارداد سلف، دارایی پیش‌خریدشده را در قالب یک «قرارداد سلف موازی استاندارد» بفروشد. به عبارت دیگر، خریدار قرارداد سلف می‌تواند دارایی آینده خودش را به دیگری واگذار کند. به این نوع قرارداد هم به‌اختصار سلف می‌گویند.

قرارداد آتی

قرارداد آتی همان‌طور که از اسمش پیداست، نوعی از ابزار مشتقه و قراردادی برای انجام یک معامله در آینده است. در این نوع قرارداد فروشنده و خریدار تعهد می‌دهند که مقدار مشخصی از یک انواع ابزارهای بازار پول انواع ابزارهای بازار پول دارایی را در زمان سررسید قرارداد آتی با یک قیمت تعیین‌شده معامله کنند. به این ترتیب، خریدار و فروشنده خودشان را در برابر نوسان‌های قیمت آن دارایی بیمه می‌کنند. مثلا یک نوع قرارداد آتی می‌تواند بین کشاورز و کارخانه باشد که هر دو متعهد می‌شوند بعد از فصل برداشت محصول (مثلا گندم)، مقدار مشخصی از محصول را با قیمتی تعیین‌شده معامله کنند.

اما بازارهای مالی این امکان را هم فراهم کرده‌اند که خود این قراردادهای آتی هم دادوستد شوند و معامله‌گران با معامله این قراردادها کسب سود کنند. برای نمونه، تحلیل‌گری ممکن است به این نتیجه برسد که قیمت گندم در ماه‌های آینده افزایش خواهد یافت و در نتیجه اقدام به خرید قرارداد آتی گندم کند. در تئوری، وقتی زمان سررسید این قرارداد فرا برسد، معامله‌گر می‌تواند گندم را با قیمت مشخص‌شده در قرارداد آتی تحویل بگیرد و با قیمت بالاتر در بازار بفروشد و سود کند. اما معمولا این اتفاق نمی‌افتد و معامله‌گر قبل از زمان سررسید، قرارداد خودش را در بازار معاملات آتی با قیمت بالاتر می‌فروشد و اصطلاحا از آن موقعیت خارج می‌شود.

نکته: بازار معاملات آتی در ایران از سال ۱۳۸۷ و با معاملات آتی سکه شروع به کار کرد. (هنگام نوشته شدن این متن معاملات آتی سکه در ایران متوقف شده است.) از آن سال به بعد، قرارداد آتی روی دارایی‌های پایه مختلفی از جمله زیره، زعفران، مس، کنجاله سویا و غیره تعریف و در بازار معاملات آتی دادوستد شده است.

ابزار مشتقه قرارداد فوروارد

یکی دیگر از ابزار مشتقه، قرارداد فوروارد یا forward contract است که شباهت زیادی با قرارداد آتی یا future contract دارد. در قرارداد فوروارد هم مانند قرارداد آتی، خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که در زمان معین معامله معنی را انجام بدهند. مهم‌ترین تفاوت هم در این است که قراردادهای آتی در بورس معامله می‌شوند ولی محل معاملات قراردادهای فوروارد بازارهای خارج از بورس است.

قرارداد سوآپ

قرارداد سوآپ یا معاوضه قراردادی است که بر اساس آن طرفین توافق می‌کنند که عواید ناشی از ابزارهای مالی‌شان را در آینده معاوضه کنند. این نوع قراردادها معمولا بین شرکت‌ها منعقد می‌شود و در آن شرایط معامله از جمله زمان پرداخت و نحوه محاسبه جریان‌های نقدی قید می‌شود. جالب است اشاره کنیم که اولین سوآپ در اوایل دهه ۱۹۸۰ بین شرکت آی‌بی‌ام و بانک جهانی منعقد شد.

قرارداد سوآپ شباهت زیادی با قراردادهای آتی دارد مانند قراردادهای آتی، طرفین سوآپ هم متعهد می‌شوند که در تاریخ یا تاریخ‌های مشخص معاملاتی را با یکدیگر انجام بدهند. دارایی پایه در معاملات سوآپ می‌تواند اوراق قرضه، وام، سبد دارایی‌های بورسی و حتی شاخص سهام باشد.در حال حاضر اکثر قراردادهای مشتقه خارج از بورس به شکل سوآپ منعقد می‌شوند.